The earliest evidence of the Phoenician presence in Lisbon: the Sommer Warehouses interventions (Rua Cais de Santarém, Lisbon)

Authors

DOI:

https://doi.org/10.3989/tp.2024.965

Keywords:

Western Iberian Peninsula, Iron Age, Defensive and port-related structures, Material culture, Phoenician colonization

Abstract


Archaeological excavations carried out at the ancient Sommer Warehouses, in Lisbon (Portugal), have allowed the identification of a complex phasing related to the Iron Age occupation, incorporating distinct construction phases. In this study, architectural, stratigraphic, and material data from the earliest moments of this occupation (phases II to IV) are analysed. Their chronology seems to span from the second half of the 8th century BC to the beginning of the following century. Elements of both defensive and port-related character were identified. The associated archaeological material is significant, including handmade ceramics and wheel-thrown vessels, with possibly an exogenous origin for the latter. This constitutes a body of evidence of great importance in the context of urban archaeology in Lisbon, allowing for a characterization of the early moments of Iron Age occupation.

Downloads

Download data is not yet available.

References

Alvar Ezquerra, J. (2008). “Modos de contacto y medios de comunicación: los orígenes de la expansión fenicia.” In: Celestino, S., Rafel, N. and Armada, X. L. (Eds.). Contacto cultural entre el Mediterráneo y el Atlántico (siglos XII-VIII ane). La precolonización a debate. Madrid: CSIC, pp. 19-25.

Arcelin, P. and Tuffreau-Libre, M. (Dirs.) (1998). La quantification des céramiques. Conditions et protocole. Actes de la table ronde du Centre Archéologique Européen du Mont Beauvray (Glux-en-Glenne, 7-9 avril 1998). Glux-em-Glenne: Centre Archeologique Européen.

Arruda, A. M. (1999-2000). Los Fenicios en Portugal. Fenicios y mundo indígena en el centro y sur de Portugal (siglos VIII-VI a.C.). Barcelona: Universidad Pompeu Fabra.

Arruda, A. M. and Sousa, E. (2015). Late Bronze Age in Alcáçova de Santarém (Portugal). Trabajos de Prehistoria, 72 (1), pp. 176-187.

Aubet, M. E., Carmona, P., Curià, E., Delgado, A., Fernández Cantos, A. and Párraga, M. (1999). Cerro del Villar. I. El asentamiento fenicio en la desembocadura del rio Guadalhorce y su interacción con el hinterland. Sevilla: Junta de Andalucía.

Barros, L., Cardoso, J. L. and Sabrosa, A. (1993). “Fenícios na margem sul do Tejo. Economia e integração cultural do povoado de Almaraz – Almada.” Estudos Orientais, IV, pp. 143-181.

Bikai, P. M. (1978). The Pottery of Tyre. Warminster: Aris and Phillips.

Cardoso, J. L. (2015). “Between the Atlantic and the Mediterranean: the Late Bronze Age around the Tagus estuary (Portugal). Economic, social and cultural aspects.” Rivista di Scienze Preistoriche, LXV, pp. 149-170.

Cardoso, J. L. and Silva, I. M. (2004). “O povoado do Bronze Final da Tapada da Ajuda (Lisboa): estudo do espólio cerâmico.” Revista Portuguesa de Arqueologia, 7 (1), pp. 227-271.

Delgado, A. and Ferrer, M. (2007). “Cultural Contacts in Colonial Settings: the construction of new identities in Phoenician settlements of the Western Mediterranean.” Stanford Journal of Archaeology, 5, pp. 18-42.

Ferreira, L. F. V., Sousa, E., Pereira, M. F. C., Guerra, S. and Ferreira Machado, I. (2020). “An archaeometric study of Phoenician ceramics found at São Jorge Castle´s hill in Lisbon.” Ceramics International, 46 (6), pp. 7659-7666.

Filipe, V., Leitão, M., Leitão, V., Neto, N., Rebelo, P. and Ribeiro, R. (2020). “As muralhas de Felicitas Iulia Olisipo.” In: Fabião, C. (Ed.). Lisboa Romana, Felicitas Iulia Olisipo: a morfologia urbana. Lisboa: Caleidoscópio, pp. 46-71.

Furtado, C. (2013). A cerâmica cinzenta do Castelo de Castro Marim. Master Thesis, Lisbon University. Available at: http://hdl.handle.net/10451/10943

García Menárguez, A. and Prados Martínez, F. (2014). “La presencia fenicia en la Península Ibérica: el Cabezo Pequeño del Estaño (Guardamar del Segura, Alicante).” Trabajos de Prehistoria, 71 (1), pp. 113-133.

Gomes, A. and Gaspar, A. (2017). “Pavimentos da Idade do Ferro no Castelo de São Jorge.” In: Debaixo dos nossos pés. Pavimentos históricos de Lisboa. Lisboa: EGEAC, pp. 90-91.

López Castro, J., Ferjaoui, A., Mederos, A., Martínez Hahnmüller, V. and Ben Jerbania, I. (2016). “La colonización fenicia inicial en el Mediterráneo central. Nuevas excavaciones arqueológicas en Utica (Túnez).” Trabajos de Prehistoria, 73 (1), pp. 68-89.

Montanero Vico, D. (2020). Fortificaciones y poliorcética fenicio-púnica en el Mediterráneo central y occidental (siglos IX-II a.C.). PhD Thesis, University of Barcelona. Available at: http://hdl.handle.net/10803/670396

Neto, N., González, C., Rebelo, P., Santos, R. and Rocha, M. (2013). “Trabalhos arqueológicos na Quinta Nova de Santo António ou dos Ingleses – Carcavelos. A ocupação do Bronze Final.” Cira – Arqueologia, 2, pp. 19-39.

Neto, N., Rebelo, P., Ribeiro, R., Rocha, M. and Zamora López, J. A. (2016). “Uma inscrição lapidar fenícia em Lisboa.” Revista Portuguesa de Arqueologia, 19, pp. 123-128.

Olaio, A. (2018). “O povoado da Quinta do Almaraz (Almada, Portugal) no âmbito da ocupação no Baixo Tejo durante o 1º milénio a.n.e.: os dados do conjunto anfórico.” Spal, 27 (2), pp. 125-163.

Pereira, I. (1997). “Santa Olaia et le commerce atlantique.” In: Étienne, R. and Mayet, F. (Eds.). Itinéraires lusitaniens. Trente années de collaboration archéologique luso-française. Actes de la réunion tenue à Bordeaux (7-8 avril, 1995). Paris: De Boccard, pp. 209-253.

Pimenta, J. and Mendes, H. (2010-2011). “Novos dados sobre a presença fenícia no vale do Tejo. As recentes descobertas na área de Vila Franca de Xira.” Estudos Arqueológicos de Oeiras, 18, pp. 591-618.

Pimenta, J., Silva, R. and Calado, M. (2014). “Sobre a ocupação pré-romana de Olisipo. A intervenção arqueológica urbana da Rua de São Mamede ao Caldas n.º 15.” In: Arruda, A. M. (Ed.). Fenícios e Púnicos, por terra e mar. Actas do VI Congresso Internacional de Estudos Fenícios e Púnicos (Lisboa 2005). Lisboa: Centro de Arqueologia, pp. 712-723.

Pimenta, J., Soares, A. M. and Mendes, H. (2013). “Cronologia absoluta para o povoado pré-romano de Santa Sofia (Vila Franca de Xira).” Cira – Arqueologia, 2, pp. 181-194.

Pimenta, J., Sousa, E. and Amaro, C. (2015). “Sobre as mais antigas ocupações da Casa dos Bicos – Lisboa: da Olisipo pré-romana aos primeiros contactos com o mundo itálico.” Revista Portuguesa de Arqueologia, 18, pp. 161-180.

Ramon Torres, J. (1995). Las ánforas fenicio-púnicas del Mediterráneo central e occidental. Barcelona: Universitat.

Ramon Torres, J. (2008). “Eivissa fenícia i les comunitats indígenas del sud-est.” In: García, D., Moreno, I. and Gracia, F. (Coords.). Contactes. Indígenes i fenicis a la Mediterrània occidental entre els segles VIII i VI ane. Signes, disseny i comunicación. Barcelona: Museu de Arqueologia de Catalunya, pp. 39-53.

Ribeiro, R., Neto, N., Rebelo, P. and Rocha, M. (2020). “Dados preliminares de uma intervenção arqueológica nos antigos Armazéns Sommer (2014-2015). Três mil anos de história da cidade de Lisboa.” In: II Encontro de Arqueologia de Lisboa. Atas. Lisboa: Centro de Arqueologia de Lisboa e Câmara Municipal de Lisboa, pp. 222-245.

Rouillard, P., Gailledrat, E. and Sala F. (2007). L´établissement protohistorique de La Fonteta (fin VIIIe – fin VIe siècle av. J.C.). Madrid: Casa de Velázquez.

Rufete Tomico, P. (1988-1989). “Las cerámicas con engobe rojo de Huelva.” Huelva Arqueológica, X-XI (3), pp. 10-40.

Ruiz Mata, D. (2022). La ciudad fenicia del Castillo de Doña Blanca (El Puerto de Santa María, Cádiz). Historia y Arqueología. Investigaciones (1979-2003). Barcelona: Bellaterra.

Ruiz Mata, D. and Pérez, C. J. (1995). El poblado fenicio del Castillo de Doña Blanca (El Puerto de Santa María, Cádiz). El Puerto de Santa María: Ayuntamiento de El Puerto de Santa María (Biblioteca de Temas Portuenses, 5).

Sáez Romero, A. (2014). “Oculto bajo el barniz. Aproximación inicial a las producciones grises de Gadir de época tardoclásica-helenística (siglos -IV/-III).” In: García Fernández, F. J. and García Vargas, E. (Eds.). Comer a la moda. Imitaciones de vajilla de mesa en Turdetania y la Bética occidental durante la Antigüedad (s. VI a.C. – VI d.C.). Barcelona: Universidad, pp. 79-118.

Sala Sellés, F. (2007). “La céramique grise.” In: Rouillard, P., Gailledrat, E. and Sala F. (Eds.). L´établissement protohistorique de La Fonteta (fin VIIIe – fin VIe siècle av. J.C.). Madrid: Casa de Velázquez, pp. 199-212.

Sánchez-Moreno, V., Galindo San José, L., Juzgado Navarro, M. and Dumas Peñuelas, M. (2012). “El asentamiento fenicio de La Rebanadilla a finales del siglo IX a.C.” In: García Alfonso, E. (Ed.). Diez años de arqueología fenicia en la provincia de Málaga (2001-2010). Sevilla: Junta de Andalucía, pp. 67-75.

Silva, R. B. (2013). “A ocupação da Idade do Bronze Final da Praça da Figueira (Lisboa): novos e velhos dados sobre os antecedentes da cidade de Lisboa.” Cira – Arqueologia, 2, pp. 40-102.

Sousa, E. (2014). A ocupação pré-romana da foz do Estuário do Tejo. Lisboa: Centro de Arqueologia.

Sousa, E. (2015). “The Iron Age occupation of Lisbon.” Madrider Mitteilungen, 56, pp. 109-138.

Sousa, E. (2016). “A Idade do Ferro em Lisboa: uma primeira aproximação a um faseamento cronológico e à evolução da cultura material.” Cuadernos de Prehistoria y Arqueología de la UAM, 42, pp. 167-185.

Sousa, E. (2019). “O povoamento na área do ager olisiponensis em época pré-romana.” In: Lisboa Romana. O ager olisiponensis e as estruturas de povoamento. Lisboa: Caleidoscópio, pp. 17-29.

Sousa, E. (2021). “A cerâmica cinzenta do estuário do Tejo durante a Idade do Ferro: algumas precisões sobre a sua cronologia, tipologia, produção e consumo.” Cuadernos de Prehistoria y Arqueología de la UAM, 47 (1), pp. 127-167.

Sousa, E. and Arruda, A. M. (2018). “A I Idade do Ferro na Alcáçova de Santarém (Portugal): os resultados da campanha de 2001.” Onuba, 6, pp. 57-95.

Sousa, E. and Guerra, S. (2018). “A presença fenícia em Lisboa: novos vestígios descobertos no alto da colina do Castelo de São Jorge.” Saguntum, 50, pp. 57-88.

Sousa, E. and Guerra, S. (2023). “A ocupação da Idade do Ferro de Lisboa (Portugal): novos dados sobre as intervenções realizadas no Largo de Santa Cruz.” Spal, 32-2, pp. 76-114.

Sousa, E. and Pimenta, J. (2014). “A produção de ânforas no Estuário do Tejo durante a Idade do Ferro.” In: Morais, R., Fernández, A. and Sousa, M. J. (Eds.). As Produções Cerâmicas de Imitação na Hispânia. Monografias Ex Officina Hispana II. Porto: Faculdade de Letras da Universidade do Porto, pp. 303- 316.

Sousa, E., Pimenta, J., Silva, I., Mendes, H., Arruda, A. M. and Dorado-Alejos, A. (2020). “Ânforas da Idade do Ferro e de tradição pré-romana do Porto do Sabugueiro (Muge, Portugal).” Spal, 29 (1), pp. 129-156.

Sousa, E. and Pinto, M. (2016). “A ocupação da Idade do Ferro na colina do Castelo de São Jorge (Lisboa, Portugal): novos dados das escavações realizadas na Rua do Recolhimento/Beco do Leão.” Apontamentos de Arqueologia e Património, 11, pp. 59-67.

Torres, M., López Rosendo, E., Gener Basallote, J. M., Navarro García, M. A. and Pajuelo Sáez, J. M. (2014). “El material cerámico de los contextos fenicios del “Teatro Cómico” de Cádiz: un análisis preliminar.” In: Botto, M. (Ed.). Los Fenicios en la Bahía de Cádiz. Nuevas investigaciones. Pisa-Roma: Fabrizio Serra, pp. 51-82.

Vallejo Sánchez, J. I. (2015). Las cerámicas grises orientalizantes en la Península Ibérica. PhD Thesis, University of Cádiz. Available at: https://produccioncientifica.uca.es/documentos/5febd9125ef7446310f940e4

Wagner, C. (2001). “Comercio, colonización e interacción cultural en el Mediterráneo antiguo y su entorno.” In: López Castro, J. L. (Coord.). Colonos y comerciantes en el Occidente mediterráneo. Almería: Universidad, pp. 13-56.

Published

2024-07-08

How to Cite

Sousa, E., Ribeiro, R., Rebelo, P., & Neto, N. (2024). The earliest evidence of the Phoenician presence in Lisbon: the Sommer Warehouses interventions (Rua Cais de Santarém, Lisbon). Trabajos De Prehistoria, 81(1), 965. https://doi.org/10.3989/tp.2024.965

Funding data

Fundação para a Ciência e a Tecnologia
Grant numbers UIDB/00698/2020;UIDP/00698/2020