Botones de cachalote con perforación en V de Galeria da Cisterna (Sistema Kárstico de Almonda, Torres Novas, Portugal)

Autores/as

  • João Zilhão Institució Catalana de Recerca i Estudis Avançats (ICREA) - Seminari d’Estudis i Recerques Prehistòriques (SERP; SGR2017-00011), Departament d’Història i Arqueologia, Facultat de Geografia i Història, Universitat de Barcelona - Centro de Arqueologia, Universidade de Lisboa (UNIARQ) https://orcid.org/0000-0001-5937-3061
  • António M. Monge Soares Centro de Ciências e Tecnologias Nucleares (C2TN), Departamento de Engenharia e Ciências Nucleares, Instituto Superior Técnico, Universidade de Lisboa https://orcid.org/0000-0001-7112-0649
  • António Pereira Gonçalves Centro de Ciências e Tecnologias Nucleares (C2TN), Departamento de Engenharia e Ciências Nucleares, Instituto Superior Técnico, Universidade de Lisboa https://orcid.org/0000-0003-2640-3038

DOI:

https://doi.org/10.3989/tp.2022.12291

Palabras clave:

Campaniforme, Portugal, botones con perforación en V, marfil de cachalote, Calcolítico

Resumen


La excavación de la necrópolis prehistórica de Galeria da Cisterna (1988-1989) recuperó los restos de varios individuos. La datación de cuatro de ellos demuestra que la cavidad fue usada con fines funerarios en época campaniforme. No se ha encontrado ningún fragmento de la característica cerámica del periodo, pero un pequeño fragmento de espiral en oro y un conjunto de botones con perforación en V justifican la asignación cultural del contexto. Su asociación con los restos humanos fechados puede considerarse segura. La observación macroscópica de los botones concluyó que la materia prima usada había sido el marfil de cachalote, lo que confirmó el análisis de densidad. Este indicador se eligió debido a que el análisis es no destructivo y discrimina bien los diferentes tipos de marfil conocidos en el Calcolítico de la península ibérica. La densidad media obtenida para los 13 botones de Galeria da Cisterna es de 2,32 ± 0,12, claramente por encima del rango de variación de los marfiles de elefante y de hipopótamo y acorde con el valor medio (2,2) publicado por Schuhmacher et al. (2013) para marfil de cachalote. El oro usado para la espiral es probablemente de origen local. Estos datos revelan la amplitud de las redes intrarregionales del Calcolítico de la península de Lisboa y sugieren que los intercambios extrarregionales serían bastante más limitados, puesto que los oros de los yacimientos coevos del Alentejo suelen tener una composición distinta y el cachalote no se ha podido identificar nunca entre sus marfiles (los cuales son de elefante norteafricano, raro en la península de Lisboa).

Descargas

Los datos de descargas todavía no están disponibles.

Citas

Brito, C. 2008: "Assessment of catch statistics during the land-based whaling in Portugal". Marine Biodiversity Records 1: e92 https://doi.org/10.1017/S175526720700930X

Bronk Ramsey, C. 2009: "Bayesian analysis of radiocarbon dates". Radiocarbon 51 (1): 337-360. https://doi.org/10.1017/S0033822200033865

Cardoso, J. L. 2014: "Absolute chronology of the Beaker phenomenon North of the Tagus estuary: demographic and social implications". Trabajos de Prehistoria 71(1): 56-75. https://doi.org/10.3989/tp.2014.12124

Cardoso, J. L. and Barros e Carvalhosa, A. 1995: "Estudos petrográficos de artefactos de pedra polida do povoado pré-histórico de Leceia (Oeiras). Análises de proveniências". Estudos Arqueológicos de Oeiras 5: 123-151.

Cardoso, J. L. and Schuhmacher, Th. X. 2012: "Marfiles calcolíticos en Portugal. Estado de la cuestión". In A. Banerjee, J. A. López Padilla and Th. X. Schuhmacher (eds.): Marfil y elefantes en la península ibérica y el Mediterráneo. Actas del Coloquio Internacional (Alicante 2008). Deutsches Archäologisches Institut and Museo Arqueológico de Alicante. Mainz: 95-110.

Cardoso, J. L.; Soares, A. M. M. and Martins, J. M. M. 2013: "O povoado campaniforme da Moita da Ladra (Vila Franca de Xira, Lisboa) e a sua cronologia absoluta". O Arqueólogo Português, Série V, 3: 213-253.

Carvalho, A. F. 2007: A neolitização de Portugal meridional. Os exemplos do Maciço Calcário Estremenho e do Algarve ocidental. PhD dissertation. University of the Algarve. http://hdl.handle.net/10400.1/1791

Gauß, R. 2016: Zambujal und die Anfänge der Metallurgie in der Estremadura (Portugal). Technologie der Kupfergewinnung, Herkunft des Metalls und soziokulturelle Bedeutung der Innovation. Früher bergbau und Metallurgie auf der Iberischen Halbinsel, Faszikel 1 Iberia Archaeologica 15, Wasmuth Verlag. Tübingen.

Gonçalves, V. S.; Sousa, A. C. and Santos, M. 2018: The rock-cut tombs of Casal do Pardo (Quinta do Anjo, Palmela). 3200-2000 years Before Common Era. A short guide and some notes. Câmara Municipal. Palmela.

Guilaine, J. and Veiga Ferreira, O. 1970: "Le Néolithique ancien au Portugal". Bulletin de la Société Préhistorique Française 67: 304-322. https://doi.org/10.3406/bspf.1970.4199

Hernández-Pérez, M.; García-Atiénzar, G. and Barciela-González, V. 2016: Cabezo Redondo. (Villena, Alicante). Universidad de Alicante. Alicante.

Lillios, K. T. 1997: "Amphibolite tools of the Portuguese Copper Age (3000-2000 B.C.): A geoarchaeological approach to prehistoric economics and symbolism". Geoarchaeology 12 (2): 137-163. https://doi.org/10.1002/(SICI)1520-6548(199703)12:2<137::AID-GEA3>3.0.CO;2-5

Martins, H.; Oms, F. X.; Pereira, L.; Alistair W. G. Pike; Rowsell. K. and Zilhão, J. 2015: "Radiocarbon Dating the Beginning of the Neolithic in Iberia: New Results, New Problems". Journal of Mediterranean Archaeology 28 (1): 105-131. https://doi.org/10.1558/jmea.v28i1.27503

Mataloto, R.; Martins, J. M. M. and Soares, A. M. M. 2013: "Cronologia absoluta para a Idade do Bronze do Sudoeste. Periodização, base de dados, tratamento estatístico". Estudos Arqueológicos de Oeiras 20: 303-338.

Maurício, J. 1988: "Contribuição para o conhecimento da Pré-História de Torres Novas". Almondinha 2: 6-9.

Müller, R. and Cardoso, L. 2008: "The Origin and Use of Copper at the Chalcolithic Fortification of Leceia (Oeiras, Portugal)". Madrider Mitteilungen 49: 64-93.

Müller, R. and Soares, A. M. M. 2008: "Traces of Early Copper production at the Chalcolithic fortification of Vila Nova de São Pedro (Azambuja, Portugal)". Madrider Mitteilungen 49: 94-114.

Paço, A.; Vaultier, M. and Zbyszewski, G. 1947: "Gruta da Nascente do Rio Almonda". Trabalhos de Antropologia e Etnologia XI(1-2): 171- 187.

Olalde, I.; Brace, S.; Allentoft, M. E.; Armit, I; Kristiansen, K.; Booth, T.; ... and Reich, D. 2018: "The Beaker phenomenon and the genomic transformation of Northwest Europe". Nature 555: 190-196.

Reimer, P. J.; Austin, W. E. N.; Bard, E.; Bayliss, A.; Blackwell, P. G.; Bronk Ramsey, C.; ... and Talamo, S. 2020: "The IntCal20 Northern Hemisphere radiocarbon age calibration curve (0-55 cal kBP)". Radiocarbon 62 (4): 725-757. https://doi.org/10.1017/RDC.2020.41

Schuhmacher, Th. X. 2017: "Ivory Exchange Networks in the Chalcolithic of the Western Mediterranean". In M. Bartelheim, P. Bueno Ramírez, and M. Kunst (eds.): Key resources and Socio-Cultural Developments in the Iberian Chalcolithic. RessourcenKulturen Band 6, Library Publishing. Tübingen: 291-312.

Schuhmacher, Th. X. and Banerjee, A. 2019: "Botão em marfim de hipopótamo". In A. F. Carvalho (ed.): O hipogeu campaniforme do Convento do Carmo (Torres Novas). Câmara Municipal. Torres Novas: 136-138.

Schuhmacher, Th. X.; Banerjee, A.; Dindorf, W.; Sastri, C. and Sauvage, T. 2013: "The use of sperm whale ivory in Chalcolithic Portugal". Trabajos de Prehistoria 70 (1): 185-203. https://doi.org/10.3989/tp.2013.12109

Schuhmacher, Th. X.; Cardoso, J. L. and Banerjee, A. 2009: "Sourcing African Ivory in Chalcolithic Portugal". Antiquity 83: 983-997. https://doi.org/10.1017/S0003598X00099294

Soares, A. M. M.; Soares, J. and Silva, C. T. 2007: "A datação pelo radiocarbono das fases de ocupação do Porto das Carretas: algumas reflexões sobre a cronologia do Campaniforme". Revista Portuguesa de Arqueologia 10 (2): 127-134.

Stuiver, M. and Reimer, P. J. 1993: "Extended 14C database and revised CALIB 3.0 14C calibration". Radiocarbon 35 (1): 215-230. https://doi.org/10.1017/S0033822200013904

Tente, C. and Lourenço, S. 2016: "A ocupação da Idade do Ferro da Galeria da Cisterna (sistema cársico da nascente do Almonda, Torres Novas)". Revista Portuguesa de Arqueologia 19: 143-154.

Trinkaus, E.; Bailey, S.; Davis, S. J. M. and Zilhão, J. 2011: "Magdalenian human remains from the Galeria da Cisterna (Almonda karstic system, Torres Novas, Portugal)". O Arqueólogo Português Série V, 1: 395-413.

Valera, A. C.; Mataloto, R. and Basílio, A. C. 2019: "The South Portugal perspective. Beaker sites or sites with Beakers? Bell Beaker Settlement of Europe". In A. M. Gibson (ed.): The Bell Beaker phenomenon from a domestic perspective. Oxbow Books. Oxford: 1-22. https://doi.org/10.2307/j.ctvkjb2zq.11

Valera, A. C.; Schuhmacher, Th. X. and Banerjee, A. 2015: "Ivory in the Chalcolithic enclosure of Perdigões (South Portugal): the social role of an exotic raw material". World Archaeology 47 (3): 390-413. https://doi.org/10.1080/00438243.2015.1014571

Valério, P.; Soares, A. M. M.; Araújo, M. F. and Carvalho, A. F. 2017: "Micro-EDXRF investigation of Chalcolithic gold ornaments from Portuguese Estremadura". X-Ray Spectrometry 46: 252-258. https://doi.org/10.1002/xrs.2764

Zilhão, J. 1997: O Paleolítico Superior da Estremadura portuguesa. Colibri. Lisboa.

Zilhão, J. 2001: "Radiocarbon evidence for marine pioneer colonization at the origins of farming in West Mediterranean Europe". Proceedings of the National Academy of Sciences USA 98: 14180-14185. https://doi.org/10.1073/pnas.241522898 PMid:11707599 PMCid:PMC61188

Zilhão, J. 2009: "The Early Neolithic artifact assemblage from the Galeria da Cisternas (Almonda karstic system, Torres Novas, Portugal)". In De Méditerranée et d'ailleurs. Mélanges offerts à Jean Guilaine, Archives d'Écologie Préhistorique. Toulouse: 821-835.

Zilhão, J. 2016: "Beaker people without beaker pots: The Chalcolithic funerary context from Galeria da Cisterna (Almonda karst system, Torres Novas, Portugal)". In H. Bonet Rosado (ed.): Del neolitic a l'edat del bronze en el Mediterrani occidental: estudis en homenatge a Bernat Marti Oliver. Trabajos Varios 119, Servicio de Investigación Prehistorica, Diputación Provincial de Valencia. Valencia: 379-386.

Zilhão, J. 2021: "New evidence from Galeria da Cisterna (Almonda) and Gruta do Caldeirão on the phasing of Central Portugal's Early Neolithic". Open Archaeology 7: 747-764. https://doi.org/10.1515/opar-2020-0163

Zilhão, J. and Carvalho, A.F. 2011: "Galeria da Cisterna (rede cárstica da nascente do Almonda)". In J. Bernabeu, M. Rojo and L. Molinas (eds.): Las primeras producciones cerámicas: el VI milenio cal AC en la Península Ibérica. Sagvntvm-Extra 12, Universitat de València. València: 251-254.

Zilhão, J.; Maurício, J. and Souto, P. 1991: "A arqueologia da Gruta do Almonda. Resultados das escavações de 1988-89". Actas das IV Jornadas Arqueológicas (Lisboa 1990): 161-171. Lisboa.

Zilhão, J.; Maurício, J. and Souto, P. 1993: "Jazidas arqueológicas do sistema cársico da nascente do Almonda". Nova Augusta 7: 35-54.

Descargas

Publicado

2022-06-20

Cómo citar

Zilhão, J. ., Monge Soares, A. M. ., & Pereira Gonçalves, A. . (2022). Botones de cachalote con perforación en V de Galeria da Cisterna (Sistema Kárstico de Almonda, Torres Novas, Portugal). Trabajos De Prehistoria, 79(1), 131–140. https://doi.org/10.3989/tp.2022.12291

Número

Sección

Noticiario

Datos de los fondos

Fundação para a Ciência e a Tecnologia
Números de la subvención PTDC/HAR-ARQ/30413/2017

Artículos más leídos del mismo autor/a